Met de schenking van het werk bewijst Leo een laatste eer aan zijn vader Fernand, groots Antwerps kapitein en zeevaartkundige.
Handleiding voor kapiteins
Leo Van Cleemput: "Dit boekje, Instructie der Zee-Vaert uit 1609, heeft heel wat zeeën en oceanen doorkruist. Kijk naar de afgesleten randen, de gehavende kaft en rug: zeekapiteins hebben deze handleiding intensief gebruikt. Het was geen praalboek voor studie thuis, maar een belangrijk instrument aan boord van het schip, in handige pocket-size voor onderweg."
Zanna Van Loon, conservator oude drukken en handschriften: "Het werk is om meerdere redenen opmerkelijk. Deze specifieke boekvariant, gedrukt door Abraham Migoen in Rotterdam in 1609, komt niet voor in de STCN, een internationale database van gekend drukwerk uit de Noordelijke Nederlanden. Je kan dit boek dus een echte ontdekking noemen. Het is ondanks het veelvuldige gebruik ook verrassend goed bewaard. En vooral: er zitten ‘volvelles’ in, iets wat je maar zelden in dergelijke goede staat terugvindt."
Volvelles, slimme vroegmoderne apps
Van Loon: "De volvelle is een soort vroegmoderne app avant la lettre. Het is een papieren bewegend deel in een boek om allerlei berekeningen mee uit te voeren. Ze komen in dit boek voornamelijk voor als meet- en navigatie-instrument, vastgemaakt aan een pagina, dat je vaak met touwtjes kan bewegen of draaien. Met deze handige draaischijven maakten kapiteins op zee vroeger ingewikkelde berekeningen zoals je vandaag met een app op je smartphone doet."
"In dit instructieboek zitten verschillende volvelles, gedetailleerde instructies en een tientallen diagrammen. Er zijn er om de koers en de locatie van het schip te bepalen, om op landkaarten de graden te berekenen of zelfs de stand van de sterren of de zon af te lezen. De kleur van het papier is wat lichter. Vermoedelijk zijn deze volvelles dus pas later toegevoegd om de versleten originele blaadjes te vervangen."
De bijdrage van drukker Christoffel Plantijn
Dit boek heeft een directe link met de uitgeverij van Plantijn. De auteur, Jan vanden Broucke, verzamelde overvloedig kennis uit bestaande zeemansgidsen. Eentje ervan was de Spieghel der zeevaerdt van Lucas Jansz Waghenaer, die Plantijn in zijn drukkerij in Leiden drukte in 1584 en 1585. Het werk kende veel succes: er volgden latere edities die in verschillende talen werden vertaald.
Jan vanden Brouck, leermeester in de zeevaartkunde, pikte deze leerboeken op en bracht in 1609 een nieuwe editie uit onder zijn naam, gesponsord door de toenmalige overzeese handelsonderneming "Vereenigde Oostindische Compagnie". Een groot deel van de overgeleverde kennis in dit werk gaat dus terug op een editie die bij Plantijn van de persen kwam.
Fernand Van Cleemput, kapitein-instructeur
Zijn blik zelfzeker vooruit, de kapiteinspet fier op zijn hoofd. Fernand Van Cleemput (1906-1979), die tijdens zijn leven het zeevaartboekje uit 1609 aankocht, was een belangrijke man in de Antwerpse havengeschiedenis. Instructeur, Kapitein-ter-lange-omvaart, docent aan de Hogere Zeevaartschool in Antwerpen (de huidige Antwerp Maritime Academy), secretaris van het Belgisch Zeemanscollege en schrijver over de zeevaart: Fernand was het allemaal.
Zoon Leo is trots op zijn vader: "Mijn vader is altijd een zeeman geweest. Zijn eerste vaart deed hij al op zijn zestiende. Tien keer voer hij over en weer met de ‘Belgenland’, een groot passagiersschip van de Red Star Line dat Europese migranten naar Amerika bracht. Hij trouwde in 1932 en kreeg twee kinderen. Daarna bleef hij aan het vasteland en maakte hij carrière als officier-onderrichter aan de Hogere Zeevaartschool."
Oorlogshelden aan de haven
"Tijdens de Tweede Wereldoorlog signaleerde mijn vader de positie en uitrusting van vijandelijke Duitse schepen aan de geallieerden in Londen. Het is deels aan hem te danken dat hij de bevrijding in 1945 de Antwerpse haven ongeschonden bleef. Alle andere Europese havens waren kapotgeschoten, de onze was in goede staat. Dat was het begin van de bloei na de oorlog. We hadden meteen een grote voorsprong op de rest."
"Hij werd in 1944 door de Gestapo opgepakt en verbleef 71 dagen in de gevangenis van de Begijnenstraat. Gelukkig was het eind van de oorlog dichtbij. Bij zijn bevrijding uit de gevangenis trok hij eerst nog naar de gevangeniskeuken om er enkele potten choco mee te pakken."
Eerbetoon aan mijn vader
"Tijdens heel zijn carrière verzamelde mijn vader gepassioneerd alle soorten drukwerk over de zeevaart. Zo kon hij ook ergens deze oude Instructie der Zee-Vaert op de kop tikken. Waar precies, weet ik niet. Na zijn overlijden in 1979 ben ik zijn ruime zeevaartcollectie en boekenkasten beginnen ordenen. Heel toevallig viel dit bijzondere boek daarbij in mijn handen."
"Ik schenk dit werk nu aan het Museum Plantin-Moretus. Gevoelsmatig hoort het hier thuis. Dit museum heeft sterke banden met de Hogere Zeevaartschool en de maritieme geschiedenis van Antwerpen. Hier in het museum krijgt dit historisch werk ook de beste zorg. Het past ook bij de collectie: het vloeit voort uit een boek dat in de drukkerij van Plantijn is ontstaan."
"Daarnaast is mijn schenking een persoonlijk eerbetoon aan mijn vader. Onderzoekers die hier komen om historische boeken te onderzoeken, zullen zijn naam lezen en citeren in hun studies. Ik hoop dat op die manier zijn naam en zijn belang blijven doorleven, in goed gezelschap van Ortelius, Mercator en zoveel andere belangrijke personen uit de maritieme Antwerpse geschiedenis."
Van Loon: "Wij zijn mijnheer Van Cleemput erg dankbaar voor de schenking van dit unieke boek aan het museum. Net omdat het ten dele gebaseerd is op een eerdere editie die bij de Plantijnse uitgeverij van de persen kwam, is het als het ware een getuige van hoe het drukwerk van Plantijn doorleeft doorheen de tijd. Hierdoor kunnen we een optimale bewaring verzekeren en het (digitaal) toegankelijk maken zodat onderzoekers er verder mee aan de slag kunnen.'
Doe een schenking.
Heb jij ook zo'n waardevol object, boek of archief dat je zo goed mogelijk wil bewaren voor de toekomst? En past dit bij de collectie van het Museum Plantin-Moretus of het Prentenkabinet? Overweeg een schenking aan het museum. |
